Pangutana
Unsay nahitabo panahon sa lab-ang tugon?
Tubag
Ang panahon tungatunga sa kataposang mga panulat sa Daang Tugon ug sa pagtungha ni Cristo nailhan ingon nga “lab-ang tugon” (o “ang tungatunga sa mga tugon”) nga panahon. Milungtad kini gikan sa panahon ni propeta Malaquias (mga 400 BC) hantod sa pagwali ni Juan Magbubunyag, ang uban gitawag kini nga “400 nga hilom nga katuigan.” Daku kaayo ang kausaban sa politikanhon, relihiyoso, ug katilingbanong kalikopan sa Israel niini nga panahon. Kadaghanan sa nahitabo gipanagna ni propeta Daniel. (tan-awa agn Daniel kapitulo 2, 7, 8, ug 11 ug itandi kini sa makasaysayanong mga panghitabo).
Ang Israel nailalom sa pagdumala sa Imperyo sa Persia mga 532 – 332 BC. Gitugotan sa mga Persyano ang mga Judio pagbuhat sa ilang tinuohan nga wala kaayo’y pagpanghilabot. Gitugotan man gani sila pagtukod usab ug pagsimba sa templo (Ikaduhang Cronicas 36:22 – 23; Eztra 1:1 – 4). Ang gitas-on sa panahon nga nalakip ang 100 ka mga tuig sa panahon sa Daang Tugon ug mga unang 100 ka mga tuig sa panahon sa lab-ang tugon. Kini nga panhon sa relatibong kalinaw ug katagbawan usa lamang ka katagbawan sa wala pa ang bagyo.
Sa wala pa ang panahon sa lab-ang tugon, gibuntog ni Alejandro nga Bantugan (Alexander the Great) si Darius nga taga Persia, nga maoy naghatod sa Griyego nga pagmando sa kalibotan. Si Alejandro tinun-an ni Aristoteles ug edukado kaayo sa Griyegong pilosopiya ug sa politika. Gimando ni Alejandro nga ipakaylap ang Griyegong kultura sa tanang kayutaan nga iyang nabuntog. Ang sangpotanan, ang Daang Tugon nga Hebreo gihubad ngadto sa Griyego, nahimong hubad nga nailhan ingon nga Septuaginta. Kadaghanan sa mga kutlo sa Bag-ong Tugon sa Kasulatan sa Daang Tugon naggamit ug Septuaginta nga pulongan. Gitugot ni Alejandro ang kagawasan sa tinuohan alang sa mga Judio, bisan tuod pabilin niyang makusganong gipasiugdahan ang Griyegong pagkinabuhi. Dili kini maayo nga panghitabo alang sa Israel, sanglit ang Griyegong kultura hilabihan ka kalibotanon, makatawhanon, ug dili-diosnon.
Human mitaliwan si Alejandro, ang Judea gipangulohan sa nagpasunod nga manununod, nga nisangko sa Seleukidon nga hari nga si Antiokos Epipanio. Labaw pa sa pagdumili sa kagawasan sa tinuohan ngadto sa mga Judio ang gihimo ni Antiokus. Mga 167 BC, iyang gibuntog ang linya sa kaliwatan sa sacerdote ug gipasipalahan ang templo, gihugawan kin isa hugaw nga mga mananap ug usa ka pagano nga altar (tan-awa sa Marcos 13:14 sa susamang hinabo nga mahitabo sa umalabot). Ang gibuhat ni Antiokus maoy relihiyosong katumbas sa pagpanglugos. Sa kadugayan, ang Judiong pagpakigbatok ngadto kang Antiokus, nga gipangulohan ni Judas Maccabeo ug sa mga Hasmoneo, gipasiguli ang mga sacerdote ug giluwas ang templo. Ang panahon sa Maccabeong Pag-alsa usa ka gubat, kapintasan, ug inaway.
Mga 63 BC, si Pompey nga taga Roma gibuntog ang Israel, gibutang ang tibuok Judea ilalom sa pagdumala sa mga Cesar. Kini misangpot sa kataposan sa pagkahari ni Herodes sa Judea pinaagi sa tabang sa Romanhong emperador ug senado. Mao kini ang nasod nga nagbuhis ug nagdumala sa mga Judio ug sa kadugayan nagpapatay sa Mesiyas sa Romanhong krus. Ang Romanhon, Griyego, ug Hebreo nga mga kultura nagkasagol na niining tungora sa Judea.
Panahon sa pagsakop sa Griyego ug Romano, duha ka mahinungdanong politikanhon/relihiyoso nga mga pundok ang mitumaw sa Israel. Ang mga Pariseo gidugangan ang Balaod ni Moises pinaagi sa binaba nga tradisyon ug sa kadugayan giisip ang ilang kaugalingon nga mga pamalaod nga mas mahinungdanon kay sa mando sa Diyos (tan-awa sa Marcos 7:1 – 23). Sanglit ang mga panudlo ni Cristo kasagarang miuyon sa mga Pariseo, Iyang gibiaybiay ang ilang haw-ang nga legalismo ug pagkawalay kaluoy. Ang mga Saduseo girepresentahan ang mga aristokrata ug ang adunahan. Ang mga Saduseo, nga nagkupot ug gahom pinaagi sa Sanhedrin, gisalikway ang tanang balasahon gawas sa mga basahon ni Moises sa Daang Tugon. Midumili sila pagtoo sa pagkabanhaw ug mga kuyog-baboy sa mga Griyego, nga hilabihan nilang gidayeg.
Ang mga panghitabo sa panahon sa lab-ang tugon nag-andam alang kang Cristo ug adunay lawom bnga epekto Judiong katawhan. Ang mga Judio ug mga pagano gikan sa ubang mga nasod wala makauyon sa relihiyon. Ang mga pagano nagsugod pagpangutana sa kabalido sa politeismo. Ang mga Romano ug mga Griyego naganoy gikan sa ilang mga mitolohiya ngadto sa mga Hebreong Kasulatan, nga karon dali rang Mabasa sa Griyego o Latin. Apan ang mga Judio nangaminghoy. Sa makausa pa, sila nabuntog, gidaugdaug, ug nahugawan. Padulong kawal ang paglaom; ilabi na ang pagtoo. Kumbinsido sila nga ang makaluwas lang kanila mao ang ilang pagsalig ug ang pagtungha sa Mesiyas. Dili lamang andam ang mga tawo alang sa Mesiyas, apan nagapanglihok usab ang Diyos sa laing paagi: nagtukod ang mga Romanhon ug mga kalsada (aron pagtabang pagpakaylap sa ebanghelyo); ang tanan nakasabot sa komon nga pinulongan, ang Koine nga Griyego (ang pinulongan sa Bag-ong Tipan); ug adunay igo-igo nga kalinaw ug kagawasan pagpanaw (dugang pa nga nakatabang pag-apod-apod sa ebanghelyo).
Ang Bag-ong Tugon nag-asoy sa sugilanon giunsa pag-abot sa paglaom, dili lamang alang sa mga Judio apan alang sa tibuok kalibotan. Ang pagtuman ni Cristo sa propesiya gipaabot ug giila sa kadaghanan nga nangita Kaniya. Ang sugilanon sa Romanhong senturyon, sa maalamon nga tawo, ug sa Pariseo nga si Nicodemo nagpakita sa unsang paagi nga si Hesus giila nga Mesiyas niadtong gikan sa managlahing mga kultura. Ang “400 ka tuig sa kahilom” sa panahon sa lab-ang tugon gibuak sa labing dakong sugilanon nga gisaysay – ang ebanghelyo ni Hesu Cristo!
English
Unsay nahitabo panahon sa lab-ang tugon?